Семетейдин Жашоосу: Букарадан Таласка, Сүйүү, Эрдиктер
Эмне үчүн Семетей Букарада чоңойгон?
Семетей Букарада чоңойгондугу - бул Манас эпосунун эң негизги, эң кайгылуу жана ошол эле учурда үмүт отун жандандырган сюжеттик бурулуштардын бири болуп эсептелет. Манас атабыз баатырлардын баатыры болгон, бирок анын өлүмү кыргыз элин чоң жоготууга жана оор сыноолорго туш кылган. Манастын көзү өткөндөн кийин, анын жесири Каныкей, Манастын иниси Бакай, Кыргылчал сыяктуу акылмандардын жардамы менен Манастын тукумун сактап калууга аргасыз болгон. Анткени, Манастын дүйнөдөн кайтышы менен кыргыз элинин ичиндеги душмандар, айрыкча, Абыке менен Көбөш башында турган бир туугандары бийлик талашып, Каныкейге жана жаңы төрөлгөн Семетейге коркунуч жаратышкан. Алар Семетейди өлтүрүп, Манастын тукумун толугу менен жок кылууну көздөшкөн. Бул кырдаалда, бала Семетейдин коопсуздугун камсыз кылуу биринчи орунда турган. Каныкейдин акылмандыгы жана энелик мээрими Семетейдин өмүрүн сактап калууга мүмкүндүк берген. Ал баласын Абыке, Көбөш сыяктуу ич күйдү, бийликке тойбогон жексурлардан коргоо үчүн амал таап, аны Букарага, атасынын төркүнүнө, тагыраак айтканда, энеси Саамалдын бир тууганы Темирканга таянып, алып барып тапшырууну чечкен. Семетейдин тагдыры анын төрөлгөндөн баштап эле оор сыноолорго туш болгонун көрсөтөт. Ал наристе кезинде эле энесинин кучагынан ажырап, бөтөн жерде, чоочун элдин арасында чоңойгон. Бирок, бул анын келечектеги баатырдык жолу үчүн маанилүү тажрыйба болгон. Букарада жүргөндө ал ошол жердеги үрп-адаттарды, маданиятты өздөштүргөн, согуш өнөрүн үйрөнгөн. Аны Темиркан өз уулундай багып, билим берип, баатырдык өнөргө үйрөткөн. Мына ушундай жол менен, Каныкейдин алысты көрө билген акылмандыгы жана энелик сүйүүсү аркылуу, Манастын тукуму сакталып, келечекте кыргыз элинин башына келген кара булуттарды айдап, атасынын өчүн алып, элди кайрадан бириктире турган улуу баатырдын пайдубалы түптөлгөн. Эгер Семетей Букарага кетпегенде, балким, анын өмүрү жаштайынан эле кыйылмак, ошондо Манастын улуу империясы биротоло кыйрап, кыргыз эли чоң жоготууга учурамак. Ошондуктан, Семетейдин Букарада чоңойгону – бул жөн гана бир факты эмес, бул – Манастын улуу мурасын сактап калуу үчүн жасалган тарыхый кадам, келечекке болгон үмүттүн жаркын белгиси десек жаңылышпайбыз. Ал жерде чоңоюп, күч топтоп, өз мекенине кайтып келүүнүн даярдыгын көргөн.
Семетей Таласка качан келген?
Семетей Таласка качан келген? Бул суроо да эпостун эң интригалуу бөлүмдөрүнүн бири. Семетей Букарада чоңоюп, эр жетип, чыныгы баатырга айланганда гана өз мекенине, ата журту Таласка кайтып келген. Албетте, бул кайтып келүүсү да оңой болгон эмес. Семетейдин Таласка кайтып келиши анын жашы жыйырмага чукулдап калган мезгилге туура келет. Тактап айтканда, ал өзүнүн чыныгы тегин, атасынын улуулугун, ата-журтунун ыйыктыгын билип, энеси Каныкей жана чоң атасы Бакайдын чакырыгы менен Таласка жол тарткан. Анын Таласка келишине чейин Каныкей менен Бакай Манас өлгөндөн кийинки оор күндөрдү башынан өткөрүшкөн. Алар Абыке менен Көбөштүн зулумдугуна, адилетсиздигине чыдап, Манастын ордун ээлегендердин кыянаттыгын көп көрүшкөн. Ошол кезде элдин үмүтү үзүлүп, Манастын доору артта калгансып турган. Бирок, Каныкей энебиздин жүрөгүндөгү Семетейге болгон үмүт эч качан өчкөн эмес. Ал баласы эр жетип, өзүнүн баатырдык сапаттарын көрсөтүп, атасынын курал-жарагын, Тайбуурулду сурап Букарадан Таласка келгенде, Манас доорунун уландысы башталган. Семетейдин Таласка келиши менен гана кыргыз элинин башына бактылуу күндөр кайтып келип, Манастын көөнөргүс мурасы кайрадан жандана баштаган. Ал келери менен биринчи кезекте атасынын ордун басып, бийликти ээлеп алган агалары Абыке менен Көбөштү жазалап, Таластын башын бириктирген. Бул кадам, албетте, чоң каршылыктарды жана кандуу согуштарды талап кылган, бирок Семетей өзүнүн баатырдык күчү, акылы жана акылман кеңешчилердин жардамы менен алардын бардыгын жеңип чыккан. Анын Таласка келиши жөн гана бир адамдын кайтып келиши эмес, ал кыргыз элинин эгемендүүлүгүн, эркиндигин жана Манастын биримдик идеясын кайрадан орнотуу болгон. Ошондуктан, бул окуя эпостогу эң маанилүү жана тарыхый бурулуш мезгил катары бааланат. Семетей өзүнүн атасы Манас сыяктуу эле, адилеттүүлүктү жана чындыкты туу тутуп, эли үчүн жанын аябаган баатыр болгон. Анын Таласка келиши кыргыз элине жаңы дем берип, аларды келечекке болгон ишенимин арттырган.
Семетейдин никелери: Сүйүү, саясат жана урпак улантуу
Семетейдин никелери жөн гана жеке сүйүү мамилелери эмес, алар ошол доордун социалдык-саясий кырдаалын, элдердин ортосундагы мамилелерди, баатырлардын урпак улантуудагы маанисин чагылдырат. Эпос боюнча Семетей, негизинен, эки жолу расмий түрдө үйлөнгөн деп айтылат. Анын эки негизги жубайы болгон: Чачыкей жана Айчүрөк. Бул никелер аркылуу Семетей өзүнүн баатырдык статусун бекемдеп, уруулар аралык байланыштарды чыңдаган, ошол эле учурда Манастын тукумун улантуу милдетин аткарган. Ар бир никенин өзүнүн тарыхы, өзүнүн кыйынчылыктары жана өзүнүн бактылуу учурлары бар. Семетей өзү да ар бир жубайына ар кандай мамиле жасап, алардын мүнөздөрүнө жараша ыңгайлашкан. Бул никелер анын жашоосунда чоң роль ойноп, анын баатырдык жолуна, лидерлик сапаттарына таасирин тийгизген. Чындыгында, эпос баатырлардын жеке турмушуна да чоң маани берип, алардын үй-бүлө куруусун, урпак улантуусун элдин келечеги менен тыгыз байланыштырат.
Семетей канча жолу үйлөнгөн?
Жогоруда айтып кеткендей, Семетей эпос боюнча негизинен эки жолу үйлөнгөн деп эсептелет. Анын биринчи аялы — Карача деген каармандын кызы Чачыкей болсо, экинчи жана эң белгилүү аялы — Акункандын кызы, перинин кызындай сулуу Айчүрөк болгон. Бул эки нике Семетейдин жашоосунда гана эмес, бүтүндөй «Семетей» бөлүмүнүн сюжеттик өнүгүшүндө маанилүү орунду ээлейт. Кээ бир варианттарда Семетейдин башка кичинекей никелери тууралуу айтылып калса да, алардын эпостогу мааниси Чачыкей менен Айчүрөктүкүнө жетпейт. Ошондуктан, негизги катары эки аялы каралат. Бул никелер аркылуу баатырдын жеке жашоосу, анын аялзатына болгон мамилеси, ошондой эле ошол доордун үй-бүлөлүк баалуулуктары чагылдырылат. Семетейдин эки аялы тең өзгөчө мүнөздөргө ээ болушкан, алардын ар бири баатырдын жашоосунда өзүнчө из калтырган. Чачыкей кызганчаак, кээде ызы-чуу мүнөзү менен эсте калса, Айчүрөк акылдуулугу, сулуулугу жана кереметтүү күчтөрү менен айырмаланат. Семетейдин никелери кыргыз элинин каада-салтында, үйлөнүү тоюнун маанисинде, үй-бүлөнүн коомдогу ордунда кандай роль ойногонун да ачык көрсөтүп турат. Баатырлардын никеси жөн гана сүйүү мамилеси эмес, ал уруулар аралык тынчтыкты, биримдикти бекемдөөчү, ошондой эле тукум улантуучу, келечек муундардын пайдубалын түптөөчү маанилүү кадам болгон.
Анын биринчи аялы ким эле жана кандайча үйлөнгөн?
Семетейдин биринчи аялы – Чачыкей болгон. Ал Карача деген бектин кызы эле. Семетей Чачыкейге үйлөнүшү да оңой-олтоң болгон эмес. Бул нике да эпостогу баатырдык салттардын алкагында ишке ашкан. Семетей Таласка кайтып келип, атасынын тактысын ээлеп, элдин башын бириктиргенден кийин, ага үйлөнүү маселеси коюлган. Семетейдин өзүнүн баатырдык кадыр-баркына, тукумуна ылайыктуу жубай табуу анын тегерегиндеги акылман кеңешчилер үчүн маанилүү болгон. Чачыкейдин образы эпосто бир аз карама-каршылыктуу берилген. Ал абдан сулуу, бирок кээде кызганчаак, өзүмчүл мүнөзү менен да айтылат. Анын Семетейге үйлөнүшү, көбүнчө, ошол доордогу уруулар аралык байланыштарды бекемдөө, бийликтин стабилдүүлүгүн камсыз кылуу максатын көздөгөн. Семетей Чачыкейге үйлөнүү үчүн да өзүнүн күчүн, эрдигин көрсөтүүгө туура келген. Эпосто анын Чачыкейге жетүү үчүн болгон күрөштөрү, мелдештери, сыноолору баяндалат. Бул нике Семетейдин жашоосунда маанилүү роль ойносо да, кийинчерээк Айчүрөк менен болгон мамилесине салыштырмалуу бир аз көмүскөдө калат. Бирок, Чачыкей Семетейдин биринчи жубайы катары Манастын тукумун улантуудагы алгачкы кадамдардын бири болгон. Алардын никеси аркылуу Семетей өзүнүн жеке жашоосун да жөнгө салып, баатырдын үй-бүлөсүн түзүүгө умтулган. Чачыкейдин мүнөзү Семетейдин кээде жаштайынан чыдамсыз, ысык кандуу мүнөзүн ачып берүүгө да жардам берген. Ал кызганчаак болгону менен, Семетейге болгон сүйүүсү, ага болгон берилгендиги да бар экенин эске алуу керек. Ошентип, Чачыкей Семетейдин биринчи аялы болуп, анын баатырдык жашоосунун башталышында маанилүү орунду ээлеген.
Семетей башка аялдарына кандайча үйлөнгөн?
Семетейдин башка аялдарына үйлөнүүсү, айрыкча Айчүрөккө үйлөнүүсү – бул Манас эпосунун «Семетей» бөлүмүндөгү эң узун жана эң кооз окуялардын бири. Айчүрөк Акункандын кызы, укмуштуудай сулуулугу жана кереметтүү касиеттери менен айырмаланган перизаттын элесин берген кыз болгон. Анын Семетейге турмушка чыгышы жөнөкөй үйлөнүү тою эмес, ал чыныгы баатырдык сыноолордун, узак сапардын жана кандуу согуштардын натыйжасында ишке ашкан. Айчүрөк, өзүнүн тагдыры боюнча Семетейге таандык экенин билип, бирок ага жетүү үчүн көптөгөн тоскоолдуктарды башынан өткөргөн. Айчүрөктүн сулуулугуна көз арткан Талгардык Толтой деген дөө аны күч менен алып кетүүнү көздөгөн. Бул кырдаалда Айчүрөк өзүнүн акылмандыгын жана кереметтүү күчтөрүн колдонуп, Семетейге кабар жеткирип, жардам сураган. Семетей, Айчүрөктүн жардам сураган катын алгандан кийин, ага жетүү үчүн узак жана кооптуу сапарга аттанган. Бул сапарда ал көптөгөн тоскоолдуктарга, душмандардын каршылыгына туш болгон. Семетейдин Айчүрөккө үйлөнүшү – Манастын улуу уулунун баатырдык жолунун эң жаркын барактарынын бири. Ал Толтойду жеңип, Айчүрөктү кулчулуктан куткарып, аны өзүнө жубай кылып алган. Бул нике Семетейдин баатырдык күчүн гана эмес, анын адилеттүүлүккө, сүйүүгө болгон берилгендигин да көрсөтөт. Айчүрөк Семетейдин жашоосунда жөн гана жубай эмес, ал анын ишенимдүү кеңешчиси, сырдашы жана кереметтүү күчтөрдүн ээси катары да чоң роль ойногон. Алардын никеси Манас эпосунун «Семетей» бөлүмүнүн кульминациялык учурларынын бири болуп саналат жана баатырдын жеке бактысын, ошондой эле аман-эсен тукум улантуусун камсыз кылган. Ошентип, Семетейдин Айчүрөккө үйлөнүүсү сүйүү, эрдик жана тагдырдын укмуштуудай айкалышын чагылдырат.
Семетей жана Айчүрөктүн мүнөздөрү: Баатырдык жана акылмандык
Эпостогу ар бир каармандын өзүнүн өзгөчө мүнөзү бар. Семетей менен Айчүрөк да кыргыз элинин идеалдуу баатыр жана акылман аял образдарын чагылдырышат. Алардын мүнөздөрү бир-бирин толуктап, гармониялуу түгөйдү түзүп, эпостун негизги идеяларын жеткирүүдө маанилүү роль ойношот. Алардын жашоосу, мамилелери жана эрдиктери аркылуу кыргыз элинин баатырдык, адилеттүүлүк, сүйүү жана берилгендик жөнүндөгү түшүнүктөрү чагылдырылат. Семетейдин баатырдык сапаттары анын атасы Манастан мурасталып, ал эми Айчүрөктүн акылмандыгы жана кереметтүү күчтөрү анын перизаттык тегинен келип чыккан. Бул эки каармандын өз ара мамилелери аркылуу эпос үй-бүлөлүк баалуулуктарды, лидерлик сапаттарды жана кыйын кырдаалдарда бири-бирин колдоо маанилүүлүгүн көрсөтөт. Алардын образдары кыргыз элинин маданиятында терең из калтырып, азыркы күнгө чейин үлгү болуп келет.
Семетей кандай адам болгон?
Семетей – бул өз атасы Манастын улуу жолун улантуучу, чыныгы баатырдын эталону. Ал абдан күчтүү, кайраттуу, тайманбас жана чечкиндүү болгон. Семетейдин мүнөзүндө Манастан өткөн баатырдык сапаттар менен бирге, анын жаштайынан Букарада чоңойгондугунун таасири да бар. Ал кээде бир аз ысык кандуу, шашылыш чечим чыгарган учурлары да болгон, бирок акылы, акылман кеңешчилери (өзгөчө чоң атасы Бакай) жана энеси Каныкейдин аркасы менен туура жолго түшүп турган. Семетейдин эң негизги сапаттарынын бири – адилеттүүлүккө умтулуу. Ал атасынын өчүн алып, Абыке, Көбөш сыяктуу өзүнүн туугандарынын адилетсиздигине каршы чыгып, элдин тынчтыгын, биримдигин калыбына келтирген. Ошондой эле, ал өзүнүн элин, жерин коргоого дайыма даяр турган. Душмандарга каршы күрөштө ал эч качан багынган эмес, ар дайым жеңишке умтулган. Семетейдин дагы бир өзгөчөлүгү – анын улуулукка, бийликке болгон жоопкерчилиги. Ал Манастын урпагы катары элдин алдындагы милдетин терең сезип, аны актоого аракет кылган. Ошол эле учурда, Семетей абдан берешен, элге камкор, өзүнүн кол алдындагыларга боорукер болгон. Ал досторун сыйлап, алардын кеңешин уккан. Бирок кээде өзүнүн чечимдеринде бир аз өжөрлөнүп да калган учурлары эпосто кездешет. Мисалы, Айчүрөктү алып келүүдө же башка бир маселелерде анын шашылыш кадамдары кээде көйгөйлөрдү жараткан. Бирок жалпысынан алганда, Семетей – өз элинин, жеринин бактысы үчүн күрөшкөн, күчтүү рухка ээ, эр жүрөк жана акылдуу баатыр катары сүрөттөлөт. Анын образы кыргыз элинин баатырдык идеалдарын, эркиндикке жана адилеттүүлүккө болгон умтулуусун чагылдырат. Ал атасынын атын бийик көтөрүп, өз доорунун чыныгы лидери боло алган.
Айчүрөк кандай аял болгон?
Айчүрөк – бул эпостогу эң сулуу, акылдуу жана кереметтүү күчкө ээ аялзатынын эталону. Ал Акункандын кызы болгон жана анын образында перизаттын, сыйкырчынын элементтери да камтылган. Айчүрөк жөн гана сулуу эмес, ал өтө акылдуу, өз алдынча чечим кабыл ала билген, эрктүү аял болгон. Анын эң таң калыштуу касиети – ак куу кейпине кирип, учуп кетүү мүмкүнчүлүгү. Бул ага душмандардан качууга, алыска кабар жеткирүүгө жана өзүн коргоого жардам берген. Айчүрөк өзүнүн тагдырын, келечегин так билген жана Семетейге гана таандык экенин түшүнгөн. Ал Семетейге жетүү үчүн өзү да көп аракеттерди жасап, ага кабар жөнөтүп, душмандарына каршы күрөшүүдө Семетейге колдоо көрсөткөн. Бул анын жөн гана күтүп отурган аял эмес, активдүү, демилгелүү инсан экенин көрсөтөт. Айчүрөктүн мүнөзүндөгү дагы бир маанилүү сапат – берилгендик жана туруктуулук. Ал Семетейге болгон сүйүүсүнө бекем туруп, аны ар кандай кыйынчылыктарда да колдогон. Кээ бир учурларда ал Семетейге акылман кеңешчи да болуп, аны туура жолго салууга аракет кылган. Мисалы, Семетейдин карыган чагында жеңилип, жоголуп кеткенде, Айчүрөк баласы Сейтекти төрөп, аны чоңойтуп, Манастын тукумун сактап калган. Бул анын энелик мээриминин, акылмандыгынын жана чечкиндүүлүгүнүн эң чоң далили. Ошондой эле, Айчүрөк өзүнүн сулуулугу жана акылмандыгы менен Семетейдин баатырдык образын толуктап, аны чыныгы падышага, лидерге айландырууга жардам берген. Ал кыргыз элинин аялзатына койгон жогорку талаптарын, идеалдарын чагылдырат: сулуулук, акылмандык, эрктүүлүк, берилгендик жана энелик мээрим. Айчүрөктүн образы эпостогу эң жаркын жана эсте каларлык образдардын бири болуп саналат.
Эпостогу Семетей менен Айчүрөктүн тагдыры, алардын бири-бирине болгон сүйүүсү жана эрдиктери кыргыз элинин тарыхында, маданиятында өчпөс из калтырган. Алардын образдары азыркы күнгө чейин бизге үлгү болуп, баатырдык, адилеттүүлүк жана сүйүү жөнүндөгү түшүнүктөрдү тереңдетүүгө жардам берет. Ушуну менен макалабызды жыйынтыктайбыз. Көңүл бурганыңыздар үчүн чоң рахмат!