Қазақша Сөйлем Талдау: Жеңіл Әрі Түсінікті Жолдар

by Admin 50 views
Қазақша Сөйлем Талдау: Жеңіл Әрі Түсінікті Жолдар\n\nСәлем, достар! Бүгін біз *қазақ тілінің* ең маңызды, бірақ кейде ең қиын болып көрінетін бір тақырыбына тереңірек үңілмекпіз: **сөйлем мүшелерін талдау**. Негізінде, бұл біздің күнделікті сөйлеуімізде немесе жазуымызда ойымызды дұрыс жеткізуге көмектесетін өте маңызды дағды. Көпшілігіміз үшін қазақ тілі сабақтарындағы сөйлем талдау аздап бас қатыратын сияқты көрінгенімен, мен сіздерге бұл процестің _мүлдем_ қиын емес екенін дәлелдеп бергім келеді. Керісінше, бұл өте қызықты әрі логикалық ойлауды талап ететін дүние. Егер сіздер қазақ тілінде өз ойларыңызды сауатты, әрі түсінікті жеткізгіңіз келсе, немесе жазған мәтіндеріңізді әдемі еткіңіз келсе, онда сөйлем құрылымын түсіну *өте қажет*. Бұл мақалада біз *сөйлем мүшелерін* қалай оңай әрі тиімді талдауға болатынын бірге қарастырамыз. Әрбір мүшені жеке-жеке талдап, олардың сөйлемдегі рөлін, оларды қалай табуға болатынын қарапайым тілмен түсіндіреміз. Ешқандай күрделі терминдермен бас қатырмай, өмірлік мысалдар арқылы бұл тақырыпты меңгеруге тырысамыз. Сонымен, дайын болсаңыздар, бастайық! Әрбір *қазақ тіліндегі сөйлемнің* өзінің ішкі құрылымы бар, сол құрылымды түсінген кезде ғана біз оны толықтай меңгердік деп айта аламыз. Бұл біздің тілдік сауаттылығымызды арттырып қана қоймай, сонымен қатар қазақ тіліндегі әдеби шығармаларды, жаңалықтарды немесе кез келген мәтінді тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Одан бөлек, қазақ тілін үйреніп жүрген шетелдік достарымыз үшін де бұл мақала өте пайдалы болары сөзсіз. Өйткені *грамматиканың* негізін қалаған кезде, сөйлем талдау — басты қадамдардың бірі. Біз бұл жолы осы күрделі тақырыпты ең қарапайым тілмен түсіндіруге тырысамыз, сонда бәріңізге түсінікті болады деген үміттемін. Және бұл тек теория емес, *практикалық кеңестер* мен *мысалдарға* толы болады, сондықтан оқып шыққан соң, бірден қолданып көруге мүмкіндік аласыздар. Ендеше, қазақ тілінің есігін ашып, сөйлем әлеміне бірге саяхат жасайық, *жігіттер*!\n\n## Сөйлем Мүшелеріне Жалпы Шолу: Неге Олар Маңызды?\n\n*Сөйлем мүшелері* – қазақ тіліндегі кез келген сөйлемнің құрамдас бөліктері, олар сөйлемнің мағынасын толықтырып, нақтылап тұрады. Негізінде, сөйлем дегеніміз – бір немесе бірнеше сөздердің тіркесіп, белгілі бір ойды білдіретін тұтас бірлік. Ал сол ойды дұрыс, әрі анық жеткізу үшін әр сөздің сөйлемдегі орны мен атқаратын қызметі маңызды. Осы қызметіне қарай, қазақ тіліндегі сөздерді **бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, пысықтауыш және анықтауыш** деп бес топқа бөлеміз. Бұл бес мүше сөйлемнің «қаңқасы» сияқты, оларсыз сөйлемнің мағынасы толық болмайды немесе мүлдем түсініксіз болып қалуы мүмкін. Әрбір сөйлем мүшесі өзінің сұрақтарына жауап беріп, сөйлемдегі басқа сөздермен байланысып тұрады. Мысалы, бастауыш *кім? не?* деген сұрақтарға жауап берсе, баяндауыш *не істеді? қайтті?* деген сұрақтарға жауап береді. Осы сұрақтар арқылы біз сөйлемдегі әрбір сөздің қандай мүше екенін оңай анықтай аламыз. Біздің бала кезімізден оқып келе жатқан тіл сабақтарындағы *сөйлем талдау* дегеніміз де осы – әр сөзді оның сөйлемдегі қызметіне қарай жіктеп, мағыналық байланысын табу. Бұл дағды бізге тек мектептегі баға үшін ғана емес, өмірде де өте керек. Мысалы, ресми құжаттарды толтырғанда, іскерлік хат жазғанда немесе тіпті жай ғана досыңмен әңгімелескенде де, ойыңды дұрыс, әрі жүйелі жеткізуге көмектеседі. Әсіресе, қазақ тіліндегі сөйлемдердің құрылымы орыс немесе ағылшын тілдерінен ерекшеленетінін ескерсек, бұл тақырыптың маңыздылығы екі есе артады. Біз сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі мен олардың арасындағы грамматикалық байланысты түсінген кезде ғана, қазақ тілінің тереңдігін түсіне бастаймыз. Сонымен, бұл тақырыпты меңгеру – тек грамматикалық білімді арттырып қана қоймай, жалпы тілдік мәдениетімізді де жоғарылатады. Әрбір сөйлем мүшесінің өзіндік ерекшеліктері мен қолданылу аясы бар, сондықтан оларды жеке-жеке талдау арқылы бұл тақырыпты *толықтай игеруге* болады. Менімен бірге бұл қызықты сапарға шығуға дайын болыңдар, *жігіттер*!\n\n## Бастауыш – Сөйлемнің «Жүрегі»\n\nАлғашқы және ең маңызды сөйлем мүшесі – бұл **бастауыш**. Негізінен, *бастауыш* сөйлемдегі іс-әрекеттің иесін, яғни, кім немесе не туралы айтылып жатқанын білдіреді. Бастауыш сөйлемнің «жүрегі» десек те болады, өйткені ол сөйлемдегі әрбір сөздің негізі болып табылады. Ол әрдайым **кім? не? кімдер? нелер?** деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы, «_Айгүл_ кітап оқыды» деген сөйлемде кітапты оқыған кім? *Айгүл*. Демек, Айгүл – бастауыш. Немесе «_Үстел_ сынды» деген сөйлемде не сынды? *Үстел*. Бұл да бастауыш болып есептеледі. Бастауыш көбінесе **зат есімнен, есімдіктен** немесе **заттанған басқа сөз таптарынан** жасалады. Мысалы:\n* **Зат есімнен:** _Мұғалім_ сабақ берді. (_Мұғалім_ – кім?)\n* **Есімдіктен:** _Ол_ үйге кетті. (_Ол_ – кім?)\n* **Заттанған сын есімнен:** _Жақсылық_ жерде қалмайды. (_Жақсылық_ – не?)\n* **Заттанған сан есімнен:** _Үшеуі_ келді. (_Үшеуі_ – кімдер?)\n* **Тұрақты тіркестерден:** _Қолы ұзын_ келді. (_Қолы ұзын_ – кім?)\n\nБастауыш сөйлемнің басында да, ортасында да, соңында да келуі мүмкін, бірақ көбінесе қазақ тілінде сөйлемнің басында тұрады. Бастауышты табудың ең оңай жолы – сөйлемдегі іс-әрекетті кім немесе не істеп жатқанын анықтау. Егер сөйлемдегі іс-әрекетті орындаушы немесе сол іс-әрекетке қатысты негізгі объект анық болса, ол міндетті түрде бастауыш болады. Кейде сөйлемде бастауыш айтылмай қалуы мүмкін, бірақ мағынасынан түсінікті болады. Мысалы,